Πώς να το σώσεις:
Ονειρεύομαι πολύ. Κάποιοι θα έλεγαν υπερβολικά∙ το σύνολο της άγρυπνης ζωής μου καθρεφτίζεται στα όνειρά μου με τρομακτική ένταση και εφιαλτική δημιουργικότητα. Η έρευνα έχει δείξει ότι η ενασχόληση με τις θεωρίες των ονείρων προκαλεί αύξηση στη συχνότητα και την ζωηρότητα των ονείρων. Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι το ότι αναλόγως με την θεωρία που μελετά –και ασπάζεται– ο κάθε ερευνητής, βλέπει και όνειρα που να την επιβεβαιώνουν (οι φροϋδιστές βλέπουν φροϋδικά όνειρα, οι οπαδοί του Γιούνγκ βλέπουν όνειρα χαρακτηριστικά της θεωρίας του Ελβετού ψυχολόγου). Η ένταση του ονείρου μπορεί επίσης να επηρεαστεί από τυχόν φαρμακευτική αγωγή (κυρίως από φάρμακα που σχετίζονται με διαταραχές του άγχους, την κατάθλιψη και οτιδήποτε έχει να κάνει με την διαχείριση ψυχικών διαταραχών). Κυρίως όμως τα όνειρα –και οτιδήποτε άπτεται της λειτουργίας του ασυνειδήτου– επηρεάζονται από την ψυχολογική και συναισθηματική κατάσταση του ονειρευάμενου, αντικατοπτρίζουν ελπίδες, φόβους, άγχη, προβληματισμούς και μεγάλα ερωτήματα.
Η κλασσική φροϋδική θέση πάνω στο θέμα είναι πως «το όνειρο είναι η (μεταμφιεσμένη) εκπλήρωση μιας (καταπιεσμένης, απωθημένης) επιθυμίας».[1] Μέσα από το όνειρο περνάει κάθε έγνοια της άγρυπνης ζωής και φιλτραρισμένη από το σύστημα λογοκρισίας του Υπερεγώ παρουσιάζεται τροποποιημένη, παραμορφωμένη, φαινομενικά αλλοπρόσαλλη και ακατανόητη. Όσο περισσότερο γοητεύεσαι από τα μυστικά του ονείρου, τόσο πιο περιεκτικά και εκφραστικά γίνονται τα δικά σου όνειρα, μα αλίμονο!, όσο πιο κοντά έρχεσαι στην αποκωδικοποίησή τους, στο κλειδί που αποκαλύπτει το μεγάλο μυστικό της καταπιεσμένης επιθυμίας, τόσο πιο επιδέξιος και πανούργος γίνεται ο λογοκριτής, θάβοντας το πραγματικό νόημα κάτω από περίπλοκες οπτικές αναπαραστάσεις και περιπλεγμένους συσχετισμούς που αποπροσανατολίζουν τον εξερευνητή του ονείρου από τον τελικό του στόχο. Ο στόχος όμως δεν είναι άπιαστος. Θέλει λίγη επιμονή κι υπομονή για να αρχίσει κανείς να εξοικειώνεται με την ερμηνεία των ονείρων, με την νοηματοδότηση δηλαδή των ονειρικών αναπαραστάσεων, μια έννοια που διόλου δεν σχετίζεται με την μεταφυσική.
Ο Φρόυντ μελέτησε εκτενώς την εργασία του ονείρου, την διαδικασία με την οποία σχηματίζονται οι προβαλλόμενες ονειρικές εικόνες οι οποίες είναι αποτέλεσμα διεργασιών του ασυνειδήτου και επεξεργασίας του υλικού που έχει συγκεντρωθεί κατά την διάρκεια της ημέρας. Το όνειρο πάντα σχετίζεται –είτε ως αναπαράσταση, είτε ως αφορμή– με πρόσφατα γεγονότα, ακόμα και γεγονότα που χαρακτηρίστηκαν ως αμελητέας σημασίας ή που φαινομενικά δεν ελήφθησαν καν υπόψιν από το άτομο όσο αυτό ήταν ξύπνιο. Το κεφάλαιο πάνω στην εργασία του ονείρου είναι από τα πιο περίπλοκα της σχετικής βιβλιογραφίας και η προσωπική μου άποψη είναι πως είναι αδύνατο να κατανοηθεί σε βάθος αν ο μελετητής δεν το διαβάσει αντιπαραβάλλοντας τα δικά του όνειρα και προσωπικές αναλύσεις. Δεν λειτουργεί δηλαδή χωρίς πρακτική εξάσκηση, δεν μπορεί να γίνει κατανοητό μοναχά σε θεωρητικό επίπεδο. Επιφυλάσσομαι να επανέλθω στο θέμα της εργασίας του ονείρου σε κάποια επόμενη ανάρτηση.
Στο μεταξύ ας μιλήσουμε εν συντομία για την λειτουργία του λογοκριτή στο όνειρο, της δύναμης αυτής που σπρώχνει προς την παρανόηση του ονειρικού περιεχομένου, και εκφράζεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Ένας απ’ τους πιο βασικούς τρόπους είναι το ξέχασμα. Το όνειρο είναι ευάλωτο στο ξύπνημα∙ μπορεί να χαθεί από τη μνήμη μέσα σε λίγα μόλις δευτερόλεπτα. Μου συμβαίνει συχνά να ξυπνάω έχοντας ένα όνειρο φοβερά έντονο στη μνήμη μου και μέχρι να πλύνω το πρόσωπό μου αυτό να έχει χαθεί δια παντός. Καμιά φορά τυχαίνει κάτι μέσα στη διάρκεια της ημέρας να μου το θυμίσει, και τότε να έρθει σαν κύμα η ανάμνηση της ονειρικής εικόνας, όμως αυτό συμβαίνει σπανίως και μπορεί να συμβεί μόνο κατά τη διάρκεια της ίδιας ημέρας από την θέαση του ονείρου. Η χρήση του ξυπνητηριού είναι στο ενενήντα πέντε τοις εκατό των περιπτώσεων δολοφονική για τα όνειρά μου. Οποιαδήποτε βίαιη μετάβαση απ’ την κατάσταση του ύπνου στον ξύπνιο έχει ως αποτέλεσμα να χάσω παντοτινά το όνειρο ανεξαρτήτως της έντασής του.
Το μυστικό της ανάκτησης του ονειρικού περιεχομένου αμέσως μετά το ξύπνημα είναι η άμεση καταγραφή του στο χαρτί. Ένα όμορφο, δεμένο τετράδιο πλάι στο κρεβάτι είναι προαπαιτούμενο. Όσο κι αν βαριέται κανείς πρέπει άοκνα κάθε φορά που ξυπνά να καταγράφει οτιδήποτε θυμάται από το βραδυνό όνειρο. Γράφοντας συνειδητοποιείς ότι ανακτάς όλο και περισσότερα σημεία του και καθώς περνάει ο καιρός γίνεται όλο και πιο εύκολο να «ξαναμπείς» μέσα στο όνειρο απ’ το οποίο μόλις βγήκες και να το καταγράψεις με όλο και μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Αυτή η πρωινή καταγραφή είναι και η πιο πιστή απεικόνιση της ονειρικής διαδικασίας που μπορεί να πετύχει κανείς. Μου έχει τύχει να καταγράψω όνειρο αμέσως μόλις ξυπνήσω και αργότερα την ίδια ημέρα να μην μπορώ να θυμηθώ ούτε καν ότι το είδα! Εν ολίγοις, η άμεση καταγραφή του ονείρου είναι ο μόνος σχετικά αποτελεσματικός τρόπος για να το σώσουμε από τη λήθη.
Μαζί με την καταγραφή του ονείρου όμως αρχίζει και η ερμηνεία. Η ίδια η πράξη της καταγραφής είναι πράξη ερμηνείας. Οι λέξεις που σχηματίζουν την αφήγηση του ονείρου είναι οι λέξεις που έχουμε επιλέξει, ο τρόπος αφήγησης που το νοηματοδοτεί το εξηγεί παράλληλα. Πριν από δυο περίπου χρόνια, ενώ έγραφα την πτυχιακή μου εργασία πάνω στην εικονοποιία του ονείρου σε σχέση με τα κόμικς, περισσότερες από μια φορές μου συνέβη να απαντηθεί κάποιο από τα ερευνητικά μου ερωτήματα στον ύπνο μου. Και φυσικά αυτό δεν ήταν σε καμιά περίπτωση άμεσο και σαφές, σε όλες τις περιπτώσεις μάλιστα το περιεχόμενο του ονείρου ήταν εντελώς ξένο σε σχέση τόσο με το ερώτημα όσο και με την απάντηση. Η απάντηση μού δόθηκε τη στιγμή που ξεκίνησα να καταγράφω το όνειρο, μέσα από την δομή της αφήγησης του ονείρου. Η καταγραφή ήταν σε αυτές τις περιπτώσεις άμεσα ερμηνευτική, το προϊόν της καταγραφής δε, αποτελούσε ευθέως τη λύση στο πρόβλημα που με απασχολούσε το προηγούμενο βράδυ πριν κοιμηθώ. Αυτό στη συγκεκριμένη περίπτωση –που είναι φυσικά σπάνια– έγινε εμφανές κατά τη διάρκεια της αποδελτίωσης του ονείρου∙ καθώς οι λέξεις γράφονταν στο τετράδιο η μια πίσω απ’ την άλλη έβλεπα να σχηματίζεται μπροστά μου ένας αλγόριθμος που επεξηγούσε το θεωρητικό πρόβλημα που με απασχολούσε.
Την περίοδο αυτή κατέγραψα με θρησκευτικό ζήλο τα όνειρά μου, που λόγω της ενασχόλησής μου με όλες τις θεωρίες του ονείρου είχαν γίνει πιο έντονα και περίπλοκα παρά ποτέ. Έμαθα τότε ότι ένας καλός τρόπος για να είσαι σε θέση να χρησιμοποιήσεις το υλικό και αργότερα είναι αμέσως μόλις ολοκληρώσεις την καταγραφή του ονείρου να γράψεις από κάτω συνοπτικά πού εντοπίζεις στοιχεία των προηγούμενων ημερών (συνομιλίες, εντυπώσεις, γεγονότα) που εμφανίζονται παραμορφωμένα στο όνειρο. Άλλα καταγεγραμμένα όνειρά μου, από παλαιότερες περιόδους έχουν πια μόνο αξία σαν σουρεαλιστικές αφηγήσεις, αλλά δεν έχω καμιά πρόσβαση στο βαθύτερο νόημά τους, καθώς δεν σημείωσα ποτέ τα γεγονότα με τα οποία σχετίζονταν. Κάποια στιγμή σύντομα θα δημοσιεύσω κάποια απ’ αυτά τα όνειρα, όμως μόνο σαν λογοτεχνικά διαλείμματα, ή επίδειξη του υπερρεαλιστικού ταλέντου του ασυνειδήτου∙ το πραγματικό τους νόημα έχει χαθεί.
Παραθέτω εδώ ένα όνειρό μου της 10ης Αυγούστου 2009, ενδεικτικό της αμεσότητας της αφήγησης, παρά το περιπλεγμένο περικείμενο. Την περίοδο αυτή είμαι στα μισά της συγγραφής της πτυχιακής μου εργασίας και ό,τι έχω πάρει τελεσίδικα την απόφαση να αρχίσω μια συγκατοίκηση που έμελλε να αποδειχθεί πλήρως καταστροφική. Την ημέρα πριν από το όνειρο έχουμε πάει να δούμε το πρώτο απ’ τα προς ενοικίαση διαμερίσματα, μια μικρή κι ανήλιαγη τρύπα σε εξωφρενική τιμή που μου προκάλεσε στιγμιαία απελπισία για πολλούς διαφορετικούς λόγους:
Βρισκόμαστε σε ένα σπίτι όπου ύστερα από διάφορα μυστήρια γεγονότα και ανακοινώσεις το κλίμα αλλάζει και μετατρέπεται σε πάρτυ γενεθλίων του Τ. Είμαι σε μια μικρή-μικρή κουζίνα κι ετοιμάζω τρίχρωμα κοκτέιλ, κίτρινο-μωβ-κόκκινο, με το κόκκινο πάνω-πάνω να είναι παχιά σάλτσα ντομάτας. Φτιάχνω τρία ένα για μένα, ένα για τον Τ. κι ένα για μια φίλη μου. Εν τω μεταξύ συνειδητοποιώ ότι είμαστε στην πραγματικότητα στο σπίτι του παππού μου στην Κέρκυρα. Ο κόσμος στο πάρτυ είναι αρκετά περισσότερος σε σχέση με τα τρία ποτά που έχω φτιάξει και αρχίζω να πανικοβάλλομαι. Πάνω στην ώρα έρχεται η αδερφή μου, που δεν με περίμενε, κι ίσως και τα άλλα παιδιά, αλλά όχι η γιαγιά ακόμα. Προσπαθώ να τους συστήσω τον Τ. αλλά υπάρχει το γλωσσικό ζήτημα. Δίνω το ποτό μου στην αδερφή μου και φτιάχνω άλλο. Κοιτάω μετά προς τα έξω, προς το χωριό. Όλα είναι αφόρητα ήσυχα, και θέλω ν’ αφήσω το πάρτυ και να περπατήσω, αλλά δεν μπορώ. Συζητάω με τον Τ. για την ησυχία. Μ’ αρέσει η ησυχία∙ σ’ εκείνον όχι. Κοιτάω προς τους δρόμους του χωριού. Στο μυαλό μου τριγυρνάει ρυθμικά, επαναλαμβανόμενα, σαν τραγουδάκι η εξής φράση «Και τώρα, και τώρα, πώς φεύγουμε από ‘δω;».
Στην Ψυχοπαθολογία της Καθημερινής Ζωής ο Φρόυντ παρουσιάζει την ιστορία μιας νεαρής κυρίας η οποία αφηγείται γελώντας την τελευταία της εμπειρία, όταν μια μέρα μετά την επιστροφή της απ’ το γαμήλιο ταξίδι, έχοντας πάει βόλτα με την ανύπαντρη αδελφή της βλέπει στο απέναντι πεζοδρόμιο τον σύζυγό της και σκουντώντας της αδερφή της της λέει: «Κοίτα, εκεί είναι ο κύριος L.», έχοντας εντελώς ξεχάσει το γεγονός του πρόσφατου γάμου τους. Ο Φρόυντ σχολιάζει: «Ανατρίχιασα ακούγοντας αυτή την αφήγηση, αλλά δεν τόλμησα να βγάλω συμπεράσματα. Μετά από χρόνια ξαναθυμήθηκα αυτή τη μικρή ιστορία, όταν αυτός ο γάμος είχε την πιο ατυχή έκβαση».[2] Αυτή την ιστορία θυμήθηκα κι εγώ ξανακοιτάζοντας το «τετράδιο των ονείρων» μου, και διαβάζοντας τη συγκεκριμένη καταχώρηση της 10ης Αυγούστου.
Τα ψυχικά φαινόμενα (όπως το όνειρο) είναι πράξεις πλήρους σημασίας που πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν σε ένα λογικό πλαίσιο. Ένα τετράδιο ονείρων μπορεί ν’ αποδειχθεί σωτήριο. Αν όχι θα είναι χρήσιμο εργαλείο εκ των υστέρων διαλογισμού για πολλά πράγματα.
Συνεχίζεται…
ΑνεμοΔέκτης 