Επιτρέψτε μου να σας διηγηθώ ένα παραμύθι. Κλείστε τα μάτια και ονειρευτείτε την γοργόνα που φυλάει το λιμάνι Langelinie της Κοπεγχάγης, μεταφερθείτε σε πράσινα εξοχικά μέρη, γευθείτε πλούσια ζεστή μπύρα και… πάμε! Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας παραμυθάς, δεν έχει σημασία η φτωχική του καταγωγή ή η φιλόδοξη αναρρίχηση του στο κοινωνικό στερέωμα, σημασία έχει ότι από την πένα του βγήκαν πολυαγαπημένες παιδικές ιστορίες. Ακόμα κι αν οι σημερινοί νέοι δεν ακούσουν ποτέ το όνομα του, έχουν σίγουρα ταξιδέψει με τα παραμύθια του. Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν έζησε βέβαια μια ζωή που εξελίχθηκε ως παραμύθι, από τις φτωχικές γειτονιές στα παλάτια ως ο μεγαλύτερος, αναγνωρισμένος εν ζωή, συγγραφέας της Δανίας. Έγραψε παραμύθια για κάθε ηλικία, παραμύθια στα οποία ο καθένας μπορεί να βρει ένα κομμάτι μαγείας.

Είναι σημαντικό το γεγονός ότι τα παραμύθια του Άντερσεν δεν μοιάζουν καθόλου με αυτό που η σύγχρονες πρακτικές του μάρκετινγκ έχουν ορίσει ως παιδική λογοτεχνία, εν μέρει γιατί δεν απευθύνονται μόνο σε μικρές ηλικίες. Το περίφημο happy-end σε ότι αφορά τον Άντερσεν προκύπτει κάποιες φορές και μόνο ως αναγκαστική εξέλιξη στην ροή του παραμυθιού–όχι βεβιασμένα όπως στις σύγχρονες παιδικές ιστορίες. Ένα παραμύθι του Άντερσεν μπορεί να αποκαλύπτει κοινωνικές ανισότητες, ανθρώπινες αδυναμίες, να διδάσκει και να ψυχαγωγεί. Ας κάνουμε λοιπόν μια βόλτα μέσα στον παραμυθένιο κόσμο του.

Οι ιστορίες του Άντερσεν διαδραματίζονται στην πόλη ή στην εξοχή και έχουν για πρωταγωνιστές ανθρώπους φτωχούς και κατατρεγμένους από τη μοίρα, ποιητές, φοιτητές, αριστοκράτες, βασιλείς και πριγκιπέσες, υπάρχουν όμως και ήρωες άλλου είδους, παπάκια, κοτούλες, περιστέρια και φυτά όπως ένα έλατο και μια τριανταφυλλιά. Το πιο σημαντικό όμως στοιχείο αυτών των ιστοριών είναι ότι συχνά προκαλούν στον αναγνώστη θλίψη και δάκρυα, διακατέχονται από μια βαθιά μελαγχολία που δεν είναι επίπλαστη ή προσποιητή.

Το πιο καταθλιπτικό παραμύθι που διάβασα ποτέ μου είναι Το Κοριτσάκι με τα Σπίρτα. Σαν παιδί ήταν το μόνο παραμύθι που μπορούσε να με κάνει να κλάψω, η τραγική φιγούρα του κοριτσιού που πεθαίνει μόνο κι ανυπεράσπιστο στην άκρη του δρόμου ήταν για μένα μια εικόνα βουτηγμένη στα δάκρυα. Μεγαλώνοντας ανακάλυψα κι άλλα τέτοια παραμύθια με τραγικό περιεχόμενο που όπως αποδείχθηκε, εκ των υστέρων έχουν δημιουργηθεί από τον ίδιο συγγραφέα. Τα Κόκκινα Παπούτσια είναι η θλιβερή ιστορία ενός φτωχού κοριτσιού, που κάποια στιγμή της ζωής της μεγαλοπιάνεται και ξεχνά τους ευεργέτες της, ξιπάζεται και δεν δείχνει την δέουσα ταπεινότητα στα θεία και στα ανθρώπινα. Γλιτώνει από τα κόκκινα παπούτσια της, το είδωλο της απρέπειας της και το μαρκάρισμα της τιμωρίας της, μόνο όταν παρακαλεί τον δήμιο του χωριού να της κόψει τα πόδια, που φεύγουν χορεύοντας και την αφήνουν να μετανιώνει μέχρι το τέλος της ζωής της.

Στην ίδια συνομοταξία ανήκει και Η Μικρή Γοργόνα, ένα παραμύθι που μιλά για την αγάπη, την προδοσία και τη θυσία. Η μικρή σειρήνα του παραμυθιού, όταν βλέπει ότι ο αγαπημένος της δεν ανταποκρίνεται στα αισθήματα της δεν διαλέγει να τον μαχαιρώσει κερδίζοντας τριακόσια χρόνια ζωής στα παγωμένα νερά της θάλασσας αλλά προτιμά να γίνει αφρός και να διαλυθεί στο κύμα. Μια άλλη ιστορία που μιλά για την απώλεια και την απόρριψη είναι Το Άσχημο Παπάκι, παραμύθι που διαβάζεται από τους μελετητές ως ένα από τα πλέον αυτοβιογραφικά κείμενα του. Το παπάκι γνωρίζει από την βρεφική του ηλικία την σκληρότητα του κόσμου, παλεύει να σταθεί στα πόδια του μέσα σε μια κοινωνία εχθρική, καταδιώκεται και γεύεται την μοναξιά και την απογοήτευση. Ακόμα Το Μολυβένιο Στρατιωτάκι είναι ένα παραμύθι που μιλά για το διαφορετικό, το ατελές αν θέλετε, για το μικρό στρατιωτάκι που καταλήγει μέσα σ’ ένα αναμμένο τζάκι, και καταλήγει μια άμορφη μάζα μετάλλου.

Αν όμως επιχειρήσουμε μια δεύτερη ανάγνωση, διαπιστώνουμε ότι τα παραμύθια αυτά που μας κάνουν να νιώθουμε θλίψη και μελαγχολία είναι ιστορίες με ένα πρωτότυπο-εναλλακτικό happy-end. Το κοριτσάκι με τα σπίρτα μπορεί να αφήνει τον μάταιο τούτου κόσμο αλλά πηγαίνει σίγουρα σε έναν καλύτερο, πεθαίνει με το χαμόγελο στα χείλη και βρίσκει επιτέλους το μόνο άτομο στον κόσμο που την αγάπησε. Το κορίτσι με τα κόκκινα παπούτσια μπορεί να χάνει τα πόδια της και να υποφέρει, αλλά στο τέλος της ζωής της βρίσκει μια θρησκευτική γαλήνη, που ίσως δεν γίνεται άμεσα κατανοητή από τους νεολαίους της σύγχρονης εποχής, αλλά για εκείνη είναι η υπέρτατη ανακούφιση. Η μικρή γοργόνα μπορεί να μην ζει καλά και καλύτερα με τον πρίγκιπα της, όπως συμβαίνει σε διάφορες κινηματογραφικές διασκευές αυτού του παραμυθιού, αλλά ούτε και χάνεται στο πέλαγος, γίνεται μια θυγατέρα του αέρα, υποψήφια για να κερδίσει την πολύτιμη αθανασία, αγαθό το οποίο είναι πιο σημαντικό από τον επίγειο έρωτα.

Φυσικά το άσχημο παπί –ο ίδιος ο Άντερσεν κατά μια έννοια- λαμβάνει την μεγαλύτερη δικαίωση απ’ όλους, γίνεται στο τέλος ένας πανέμορφος κύκνος, πολύ ανώτερος από όλους όσους τον κορόιδεψαν και τον περιφρόνησαν. Το μολυβένιο στρατιωτάκι μπορεί να πεθαίνει στο τέλος της ιστορίας, στον θάνατο όμως και την καταστροφή το ακολουθεί η αγαπημένη του χορεύτρια, και μαζί σχηματίζουν μια καρδιά από μολύβι μέσα στις στάχτες. Στα παραμύθια του Άντερσεν, ενός δημιουργού που ασπάζεται τις αρχές του ρομαντικού κινήματος, κυριαρχεί η έννοια του απόλυτου και εκφράζεται μέσα από την απλότητα του καθημερινού. Τα παραμύθια του δεν διακατέχονται από φιοριτούρες και άχρηστα μεγαλεία, είναι ιστορίες δοσμένες με μια απλότητα που αγγίζει την ψυχή του αναγνώστη.

Το θέμα της κοινωνικής ανισότητας τον απασχολεί και σε πολλά από τα παραμύθια του γίνεται αμέσως φανερό. Για παράδειγμα Η Βοσκοπούλα και ο Καπνοδοχοκαθαριστής μιλά για τον έρωτα δυο αγαλματιδίων που «φτιαγμένοι καθώς ήταν από την ίδια πορσελάνη είχαν αποφασίσει να περάσουν την ζωή τους μαζί»[1]. Ακόμα στο πολύ γνωστό παραμύθι Το Αηδόνι, καταδεικνύεται η διαφορά ανάμεσα στο φτωχό, γκρίζο και ασήμαντο –αλλά αληθινό- αηδόνι και στο άλλο το χρυσοποίκιλτο, κουρδιστό, μηχανικό αηδόνι. Αυτό που περιφρονήθηκε για την ταπεινότητα του ήταν αυτό που τελικά έσωσε τον αυτοκράτορα, γιατί η ικανότητα, εν προκειμένω στο τραγούδι, δεν γνωρίζει κοινωνικές τάξεις.

Δεν πρέπει όμως να αδικήσω τον συγγραφέα κατηγορώντας τον για απαισιοδοξία και υπερβολική σοβαρότητα, υπάρχουν παραμύθια του διασκεδαστικά και εξόχως διδακτικά, όπως το Μια Αληθινή Ιστορία, ένα παραμύθι για το πώς ο ψιθυριστός μονόλογος μιας κότας έφτασε, με βάρκα το πανταχού παρόν κουτσομπολιό, να ταξιδέψει από κοτέτσι σε κοτέτσι ως μια ολοένα διογκούμενη φήμη, ή το Ο Νοικοκύρης Έχει Πάντα Δίκιο, μια ιστορία για το πώς η συζυγική ομόνοια αποβαίνει σε κέρδος των πρωταγωνιστών. Ακόμα Ο Μικρός Τακ επιβραβεύεται για τη βοήθεια που πρόσφερε στη γριά γειτόνισσα με το να μάθει το σχολικό του μάθημα χωρίς πολύ κόπο, μέσα από ένα μαγικό όνειρο. Ο Στρατοκόπος βοηθά το νεαρό Γιάννη να κερδίσει το χέρι μιας σκληρής και άσπλαχνης πριγκίπισσας και να κληρονομήσει το βασίλειο. Υπάρχουν και παραμύθια με φιλοσοφικές προεκτάσεις όπως Η Καμπάνα στο οποίο μια πόλη αναζητά την καμπάνα, που λειτουργεί ως προσωποποίηση του υπέρτατου αγαθού, ή της εξ αποκαλύψεως αλήθειας.

Τα παραμύθια του Άντερσεν είναι τόσα πολλά που θα ήταν αδύνατο να τα διηγηθώ όλα, πρόκειται όμως για ιστορίες που τροφοδοτούν τη σκέψη και γι’ αυτό το λόγο αξίζει να διαβαστούν άσχετα με την ηλικία του αναγνώστη. Κάπου εδώ το δικό μου παραμύθι φτάνει στο τέλος του, ο καθένας σας όμως μπορεί να πλάσει το δικό του παραμύθι τροφοδοτούμενος από την έκρηξη εικόνων που δημιουργούν οι ιστορίες του Άντερσεν και να ταξιδέψει σε έναν κόσμο ζωγραφισμένο με τα πιο όμορφα χρώματα.

Δημοσιεύτηκε στο Lapsus Linguae τον Απρίλιο του 2005

[1] Παραμύθια Άντερσεν, εκδ Χρυσή Πέννα, σελ 13