Το θέμα «Πολιτισμός και Διαδίκτυο» είναι εκτεταμένο και χαοτικό, κι όπως έδειξε η μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας με διαστάσεις τόσο αποκλίνουσες μεταξύ τους, ώστε θα ήταν αδύνατο να συγκεραστούν μέσα σε ένα και μόνο άρθρο. Αναγκαστικά λοιπόν, έπρεπε να επιλέξουμε την οπτική γωνία από την οποία θα σας παρουσιάσουμε την ενότητα «Πολιτισμός και Διαδίκτυο» σήμερα. Η ευρύτητα των απόψεων και των διαστάσεων του θέματος μάς έδωσε μια σχετική ελευθερία επιλογής σε σχέση με την παρουσίαση. Εφόσον τόσες πολλές σημαντικές όψεις του φαινομένου αναγκαστικά δεν μπορούν να περιληφθούν σε αυτήν, με άνεση μπορέσαμε να επιλέξουμε εκείνη που τελικά παρουσιάζουμε. Το τελικό αποτέλεσμα, είναι μια άποψη μοναχά του φαινομένου «Πολιτισμός και Διαδίκτυο», και η έρευνα πάνω στο θέμα, συνεχίζεται, παγκοσμίως, καθώς νέες σκοπιές ξεπροβάλλουν, με κάθε νέο μελετητή που βάζει το λιθαράκι του στην μεγάλη αυτή συζήτηση.
Μέσα στο καλοκαίρι του 2004, μεγάλη αναστάτωση προκλήθηκε στον ηλεκτρονικό κόσμο, από την απόφαση του online portal Wired News, διαδικτυακό παράρτημα του έγκυρου τεχνολογικού περιοδικού Wired, να πάψει τη χρήση του κεφαλαίου πρώτου γράμματος όταν αναφέρεται στο Διαδίκτυο και τον Παγκόσμιο Ιστό. Η διαμάχη δεν έχει ακόμα καταλήξει σε οριστικό αποτέλεσμα, μολονότι όλα τα έγκυρα λεξικά της αγγλικής γλώσσας αναφέρονται στο Διαδίκτυο ως «the Internet», με οριστικό άρθρο και κεφαλαίο πρώτο γράμμα. Η συντακτική ομάδα του portal, επικαλέσθηκε λόγους αισθητικής και διευκόλυνσης στην επιμέλεια ύλης· βασική τους θέση: «Δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος για να γράφεται αυτή η λέξη με κεφαλαίο γράμμα».[1]
Οι απολογητές του κεφαλαίου «I» από την άλλη μεριά, φαίνεται να έχουν πιο στέρεα επιχειρήματα για να στηρίξουν τη θέση τους.[2] Η αγγλική λέξη internet είναι ένας τεχνολογικός όρος που αναφέρεται σε οποιοδήποτε υπολογιστικό δίκτυο αποτελείται από δύο ή περισσότερα, συνδεδεμένα μεταξύ τους, δίκτυα. Ο όρος αυτός δεν απαιτεί κεφαλαίο πρώτο γράμμα. Με αυτή την ίδια λέξη όμως, αποφάσισαν οι θεμελιωτές του, να αποκαλούν (ως όνομα πια, και όχι ως τεχνολογικό όρο) το «Δίκτυο των Δικτύων», όταν τον Ιανουάριο του 1983 τα μέχρι τότε υπάρχοντα δίκτυα (πολιτικά, στρατιωτικά, πανεπιστημιακά) συνδέθηκαν σε ένα, με την ριζοσπαστική χρήση του πρωτοκόλλου TCP/IT.[3] Πρόκειται για το ίδιο μέσο, που λίγα μόλις χρόνια αργότερα θα ερχόταν να εγείρει συζητήσεις επί συζητήσεων σε σχέση με τις τεχνολογικές, λειτουργικές, αισθητικές και φιλοσοφικές του διαστάσεις. Το Ίντερνετ, με ή χωρίς κεφαλαίο γράμμα, έχει γίνει μέρος της ζωής μας, έτσι ώστε ο ρόλος του στην καθημερινότητά μας, αλλά και η εμπλοκή του στη θεμελίωση πολιτιστικών αξιών, να χρήζει περαιτέρω διερεύνησης.
Σε ό,τι αφορά στην πολιτισμική του διάσταση, το Διαδίκτυο μπορεί να γίνει αντιληπτό με δυο διαφορετικούς τρόπους, σύμφωνα με την Christine Hine: αφενός ως πολιτισμικό τεχνούργημα, και αφετέρου ως κουλτούρα το ίδιο.[4] Η κουλτούρα ή πολιτισμός, είναι ένας όρος τόσο ρευστός και αβέβαιος, που δύσκολα μπορεί να περιοριστεί, πόσο μάλλον να οριστεί. Τι εννοούμε όταν λέμε ότι το Διαδίκτυο είναι κουλτούρα; Ας ξεκινήσουμε καλύτερα από το πολιτισμικό τεχνούργημα, που είναι ένας όρος εύκολα εξηγήσιμος. Ο σιδηρόδρομος για παράδειγμα, ως πολιτισμικό τεχνούργημα «ενσάρκωσε τις πολιτισμικές προόδους της πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης και τόνισε το χάσμα ανάμεσα στους Ευρωπαίους και όλους τους μη δυτικούς λαούς»,[5] και μέσα στη σύλληψη, και τη χρήση του έφερε πολλά από τα δομικά γνωρίσματα της βιομηχανικής τάξης, και άρα της δυτικής κουλτούρας των βιομηχανικών άστεων. Ο σιδηρόδρομος, δεν ήταν ένα απλό χρηστικό μέσο. Υπήρξε μια μαγική φαντασίωση μεγέθους για όλους τους ποιητές, τους μυθιστοριογράφους και τους κοινωνικούς στοχαστές,[6] έτσι που στα μέσα του 19ου αιώνα θεωρήθηκε «το κεντρικό σύμβολο της υλικής και ηθικής ανωτερότητας των δυτικών κοινωνιών έναντι κάθε άλλης κοινωνίας».[7]
Ένα πολιτισμικό δημιούργημα λοιπόν, φορέας των αξιών του πολιτιστικού πλαισίου που το δημιούργησε, και υποβολέας αυτών των αξιών, ήταν ο σιδηρόδρομος, ο οποίος εκτός από μεταφορικό μέσο λογίζεται και ως δίκτυο επικοινωνίας. Ο σιδηρόδρομος όμως, ποτέ δε γράφηκε με κεφαλαίο σίγμα. Το Internet έχει εκτιμηθεί ως φόρμα πολιτιστικής διάδοσης, που περιέχει τους τρεις, σύμφωνα με τον John Thompson, τρόπους μετάδοσης της κουλτούρας, καθώς είναι: α. ένα τεχνικό μέσο, β. ένας θεσμικός μηχανισμός και γ. περιλαμβάνει ένα ιδιαίτερο είδος χωρο-χρονικής αποστασιοποίησης.[8] Είναι όμως μόνο αυτά τα χαρακτηριστικά του Διαδικτύου; Ένα μέσο που χαρακτηρίζεται ως «απίστευτα δημοκρατικό και αποκεντρωμένο»,[9] αποκτά αμέσως γνωρίσματα που πόρρω απέχουν από το να έχουν μόνο εκτελεστικό χαρακτήρα. Αν «το μέσο είναι το μήνυμα», τότε στην περίπτωσή μας, παραφράζοντας τον Marshall McLuhan, το μέσο πολιτισμικής διάδοσης είναι το ίδιο Πολιτισμός. Το Διαδίκτυο έχει θεωρηθεί ως το «τέλειο μέσο», που διαθέτει την ικανότητα να συνδέει όλους τους λαούς του κόσμου, με την αποκεντρωμένη δομή και την ποικιλία των χρηστών, ενώ είναι επιπλέον ένας υποδειγματικός τρόπος θεώρησης του πώς τα νέα, ψηφιακά μέσα «οργανώνουν, αποθηκεύουν, διαβιβάζουν και μετασχηματίζουν τα νοήματα, καθώς οι ιδέες μεταγράφονται σε ψηφία, σήματα και κώδικες».[10]
Και πάλι όμως, το Διαδίκτυο φαίνεται να είναι κάτι παραπάνω από μια πρωτοπόρα ψηφιακή τεχνολογία, φορέα πολιτισμού και επικοινωνιακό μέσο. Δεν είναι μόνο μέσο, δεν είναι μόνο τεχνούργημα, δεν εντάσσεται περιοριστικά στα επιτεύγματα του υλικού πολιτισμού. Το Internet γράφεται με κεφαλαίο γράμμα. Το Internet είναι μια πατρίδα. Και ως τέτοια, δε φέρει, αποθηκεύει, μεταδίδει τον πολιτισμό, αλλά τον παράγει, δια μέσου των πολιτών της, κάθε στιγμή που περνάει. Όντας πρωτίστως μέσο επικοινωνίας, συμφωνεί στον κανόνα των ανθρωπολόγων πως «η επικοινωνία δεν μπορεί να διαχωριστεί από την κοινότητα και την κουλτούρα».[11]
Η ύπαρξη εικονικών κόσμων στις μέρες της μετανεωτερικότητας που διανύουμε, είναι δεδομένη, καθώς η τεχνολογία, λαμβάνει διαστάσεις ολικού γεγονότος, ενός γεγονότος δηλαδή που «επεκτείνεται στο σύνολο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, από τις πλέον εργαλειακές, έως τις εξόχως προσωπικές και πνευματικές».[12] Οι κοινωνίες που στο παρελθόν μεταλλάσσονταν με εφαλτήριο τη μεταβολή του τεχνο-οικομικού παραδείγματος, σήμερα αντιμετωπίζουν τη μετάβαση από έναν τύπο πραγματικότητας σε έναν άλλο, μια «οντολογική μετάβαση»,[13] που επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο εκλαμβάνουν την πραγματικότητα. Το Διαδίκτυο έχει διαμορφωθεί σε ένα νέο έθνος που διέπεται από θεσμούς και κανόνες, και μιλά μια κρεολή γλώσσα, η οποία έχει ως βάση της την αγγλική, αλλά διαμορφώθηκε μέσα από ποικίλες επιρροές και φυσικά τέμνεται σε διαλέκτους ανάλογα με τα ενδιαφέροντα, και το βαθμό εξοικείωσης της ομάδας χρηστών της. Οι πολίτες του Δικτύου, ζουν –έστω παράλληλα με τον πραγματικό κόσμο– σε μια ξεχωριστή χώρα, που ως τέτοια δε διαχειρίζεται απλά έναν δοτό πολιτισμό, αλλά τον παράγει και αυτός εκπορεύεται από την «εικονική» στην «αληθινή» πραγματικότητα. Θα μπορούσε κανείς να διαφωνήσει πάνω στον ορισμό της ομάδας των πολιτών του Δικτύου ως «Έθνους». Να ισχυριστεί ότι οι διαφορές των χρηστών είναι τόσο θεμελιακές ώστε με κανέναν τρόπο δε θα μπορούσε να υπάρξει πολιτιστικός συγκερασμός, και έτσι συγκρότηση ενιαίου έθνους μέσα στο πλαίσιο ενός εικονικού εδάφους, αυτού που δίνει ο Παγκόσμιος Ιστός, για κοινωνική και πολιτιστική αλληλεπίδραση, εμπορικές και οικονομικές συνδιαλλαγές, επικοινωνία και ενημέρωση· όλων αυτών των χαρακτηριστικών που έκαναν το Διαδίκτυο σύμβολο μιας τουλάχιστον γενιάς και το σύμβολο της νεωτερικότητας.[14]
Η ποικιλομορφία, έως ανομοιότητα των χρηστών είναι κάτι δεδομένο, όμως δεν μπορεί κανείς εύκολα να αντικρούσει το γεγονός ότι το Internet είναι το «melting pot» της μεταμοντέρνας κοινωνίας. Εξαιτίας της καταγωγής του ενδεχομένως, το Διαδίκτυο φέρει τα ίδια χαρακτηριστικά που ανέδειξαν σε μοναδική στα παγκόσμια χρονικά τη συγκρότηση του Αμερικανικού έθνους. Αμάλγαμα πολιτισμικών εθνοτήτων και το Διαδίκτυο, ένα μέρος όπου για να δανειστούμε τα λόγια του Paul Levine για τους Αμερικανούς, «η υπηκοότητα δε βασίζεται σε οποιαδήποτε κρατική, εθνική, φυλετική ή θρησκευτική αρχή. Η ιθαγένεια δε χορηγείται βάσει του οικογενειακού υπόβαθρου αλλά μάλλον επιλέγεται ελεύθερα, ασχέτως των καταβολών».[15] Πολίτης του Διαδικτύου επιλέγεις να γίνεις, και όντας εις εξ αυτών συμβάλεις στη δημιουργία του το νέου Αμερικάνικου όνειρου για έναν «νέο άνθρωπο, νέα κυβέρνηση, νέο τρόπο ζωής»,[16] ακριβώς όπως οι πιονέροι των Ηνωμένων Πολιτειών, στις απαρχές της ίδρυσής τους. Το Internet αποτελεί μια κατεξοχήν φαντασιακή κοινότητα, που υπακούει στον ορισμό του Έθνους, όπως τον δίνει ο Benedict Anderson: «Μια ανθρώπινη κοινότητα, που φαντάζεται τον εαυτό της ως πολιτική κοινότητα, εγγενώς οροθετημένη και ταυτόχρονα κυρίαρχη».[17]
Θα έπαιρνε σε μάκρος να αναφερθούμε στις πολιτικές προεκτάσεις της οντότητας των «κατοίκων» του Διαδικτύου, και στη δράση τους, στο πλαίσιο της νέας δημόσιας σφαίρας, μιας δημόσιας σφαίρας που είναι ομολογουμένως η πιο δημοκρατική, φιλελεύθερη και αξιοκρατική που έχει υπάρξει από την εποχή ίσως της Αθηναϊκής Αγοράς.[18] Εκεί που μπορούσε κανείς να εντοπίσει μια απόκλιση από τον ορισμό, είναι σε ό,τι αφορά στην οροθέτηση, καθώς το Internet, δεν μπορεί παρά να είναι πάντα ανοιχτό στη δικτύωση κι άλλων δικτύων, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει, ότι ο Παγκόσμιος Ιστός, μέσα στον οποίο κυρίως κινείται και ευημερεί η πολιτεία των χρηστών του Διαδικτύου, δεν έχει θέσει τα δικά του άυλα όρια, που δεν έχουν να κάνουν με την εδαφική οροθέτηση μιας παραδοσιακής πολιτείας. Στον Παγκόσμιο Ιστό, ο καθένας έχει το ελεύθερο να «δημιουργήσει» το έδαφος, πάνω στο οποίο θα θεμελιώσει την διαδικτυακή του οντότητα. Σε μια online κοινότητα, είτε πρόκειται για ένα forum, είτε για τα άπειρα RPGs (Role-Playing Games) και MUDs (Multi-User Dungeons) οι χρήστες περιφρουρούν τις αρχές της κοινότητάς τους, και προστατεύουν τα χρηστά ήθη, όπως τα αντιλαμβάνεται η κοινότητα, και όπως έχουν οριστεί μέσα από μια διαδικασία συχνά επίπονη, και ελάχιστα διαφορετική από αυτή μέσα από την οποία θεσμίζονται η νόμοι σε μια υλική κοινωνία.[19] Ο όρος της οροθέτησης πληρείται, με έναν τρόπο όμως προσαρμοσμένο στις ανάγκες της εικονικής πραγματικότητας.
Και η κυριαρχία ομοίως, του έθνους των χρηστών του Διαδικτύου, είναι προσαρμοσμένη στις ανάγκες της ιδιαιτερότητας του τόπου τους. Η ανύπαρκτη ανάγκη για εδαφική ιδιοκτησία στρέφει και την έννοια της κυριαρχίας σε πνευματικό επίπεδο. Πράγματι, οι πολίτες του Διαδικτύου, εκπονούν συχνές μάχες με τον υλικό κόσμο (τη νομοθεσία για παράδειγμα μιας πραγματικής –ανταγωνίστριας θα λέγαμε– χώρας), που επιθυμεί να δαμάσει το φιλελεύθερο πνεύμα του Internet, μέσα από τα πνευματικά δικαιώματα κυρίως. Μέχρι στιγμής ελάχιστες μάχες έχει κερδίσει η υλική θεσμοθέτηση πάνω στο ελεύθερο πνεύμα των χρηστών του Internet. Η κυριαρχία τους για την ώρα είναι αναμφισβήτητη, και πώς θα μπορούσε να μην είναι, όταν διαθέτουν άπειρα χωροχρονικά αποθέματα για να ελιχθούν, σε αντίθεση με την παγιωμένη υλική τάξη.
Δεν είναι μέσα στους σκοπούς μας να παρουσιάσουμε την διαδικτυακή πραγματικότητα ως κάτι το ειδυλλιακό, όμως ούτε και της αξίζει να αντιμετωπίζεται ως μια απατηλή δυστοπία. Η διαδικτυακή κοινότητα προσπαθεί ν’ αντεπεξέλθει σε μια πληθώρα προβλημάτων, ακριβώς όπως μια αληθινή κοινωνία. Προβληματική παραμένει ακόμα και η σχέση της με την υλική πραγματικότητα. Δεδομένου ότι μόνο μια πολύ μικρή μειοψηφία παγκοσμίως έχει πρόσβαση στον καινούριο αυτό, ψηφιακό πολιτισμό, δεν μπορούμε να μιλάμε για παγκοσμιοποίηση, παρόλο που το φαινόμενο του Διαδικτύου έχει συλλήβδην ενταχθεί στους κόλπους της. Είδαμε το Διαδίκτυο ως μια πολιτιστική κατασκευή, ως έναν τόπο που εισπράττει, αφομοιώνει, αλλά και δημιουργεί πολιτισμό, και πολιτισμικές ρίζες γι’ αυτούς που επιλέγουν να αποκαλούνται πολίτες του Δικτύου (netizens), και που διεκδικούν να γράφεται η χώρα τους με το πρώτο γράμμα κεφαλαίο.
Βιβλιογραφία
- Michael Adas, Ανδρών Μέτρον Μηχανή, Αθήνα: Νεφέλη 2003
- Benedict Anderson, Φαντασιακές Κοινότητες, Αθήνα: Νεφέλη, 1997
- Gail E. Hawisher-Cynthia L. Selfe, Global Literacies And The World-Wide Web, London: Routledge, 2000
- Christine Hine, Virtual Ethnography, London: SAGE Publications, 2001
- Thomas Hylland Eriksen, Η Τυραννία Της Στιγμής: Γρήγορος Και Αργός Χρόνος Στην Εποχή Της Πληροφόρησης, Αθήνα: Σαββάλας, 2005
- Susan Leigh Star (edited by), The Cultures Of Computing, Oxford: Blackwell Publishers, 1995
- Paul Levine-Ντόρα Τσιμπούκη, Αμερικάνικες Ταυτότητες: Η Λογοτεχνική Ιστορία Των Ηνωμένων Πολιτειών 1603-2000, Αθήνα: Πατάκης, 2002
- Tony Long, It’s Just the “internet” Now, http://www.wired.com/culture/lifestyle/news/2004/08/64596, Αύγουστος 2004
- Jeremy Rifkin, Η Νέα Εποχή Της Πρόσβασης, Αθήνα: Α. Α. Λιβάνης, 2001
- Rob Shields (edited by), Cultures Of Internet, London: SAGE Publications, 1996
- James Slevin, The Internet And Society, Cambridge: Polity Press, 2000
- Bill Thompson, A network by any other name?, στο http://news.bbc.co.uk/1/hi/technology/3613594.stm, Αύγουστος 2004
- David Trend (edited by), Reading Digital Culture, Oxford: Blackwell Publishers, 2001
- Dominique Wolton, Σκέψεις Για Την Επικοινωνία, Αθήνα: Σαββάλας, 2000
- Νίκος Λέανδρος, Το Διαδίκτυο: Ανάπτυξη Και Αλλαγή, Αθήνα: Καστανίωτης, 2005
- Γιάννης Σκαρπέλος, Terra Virtualis: Η Κατασκευή Του Κυβερνοχώρου, Αθήνα: Νεφέλη 1999
[1] Tony Long, It’s Just the “internet” Now, http://www.wired.com/culture/lifestyle/news/2004/08/64596, Αύγουστος 2004
[2] Πρβλ. το σχετικό άρθρο A network by any other name?του Bill Thompson, στο http://news.bbc.co.uk/1/hi/technology/3613594.stm, Αύγουστος 2004
[3] Νίκος Λέανδρος, Το Διαδίκτυο: Ανάπτυξη Και Αλλαγή, Αθήνα: Καστανίωτης, 2005, σ. 41
[4] Christine Hine, Virtual Ethnography, London: SAGE Publications, 2001, σ. 14
[5] Michael Adas, Ανδρών Μέτρον Μηχανή, Αθήνα: Νεφέλη, 2003, σ. 232
[6] Αυτόθι σ. 233
[7] Αυτόθι ό.π.
[8] James Slevin, The Internet And Society, Cambridge: Polity Press, 2000, σ. 62
[9] Thomas Hylland Eriksen, Η Τυραννία Της Στιγμής: Γρήγορος Και Αργός Χρόνος Στην Εποχή Της Πληροφόρησης, Αθήνα: Σαββάλας, 2005, σ. 36
[10] David Trend (edited by), Reading Digital Culture, Oxford: Blackwell Publishers, 2001, σ. 54
[11] Jeremy Rifkin, Η Νέα Εποχή Της Πρόσβασης, Αθήνα: Α. Α. Λιβάνης, 2001, σ. 255
[12] Γιάννης Σκαρπέλος, Terra Virtualis: Η Κατασκευή Του Κυβερνοχώρου, Αθήνα: Νεφέλη 1999, σ. 61
[13] Αυτόθι, ό.π.
[14] Dominique Wolton, Σκέψεις Για Την Επικοινωνία, Αθήνα: Σαββάλας, 2000, σ.σ. 280-281
[15] Paul Levine-Ντόρα Τσιμπούκη, Αμερικάνικες Ταυτότητες: Η Λογοτεχνική Ιστορία Των Ηνωμένων Πολιτειών 1603-2000, Αθήνα: Πατάκης, 2002, σ. 20
[16] Αυτόθι, σ. 21
[17] Benedict Anderson, Φαντασιακές Κοινότητες, Αθήνα: Νεφέλη, 1997, σ. 26
[18] Πρβλ. Marc Poster, Cyberdemocracy: The Internet And The Public Sphere, στο David Trend (edited by), Reading Digital Culture, ό.π. σ.σ. 259-271
[19] Πρβλ. την πολύ ενδιαφέρουσα αφήγηση της Julian Dibbell, A Rape in Cyberspace; or, How an Evil Clown, a Haitian Trickster Spirit, Two Wizards, and a Cast of Dozens Turned a Database into a Society, στο David Trend (edited by), Reading Digital Culture, ό.π. και στο http://www.juliandibbell.com/texts/bungle_vv.html
ΑνεμοΔέκτης 