Σύμφωνα με το Ελληνικό Λεξικό των Τεγόπουλου-Φυτράκη, Μπαμπούλας είναι ένα φανταστικό δαιμονικό πρόσωπο με το οποίο φοβίζουν τα παιδιά. Αρχής γενομένης από την μυθολογία, όλοι οι λαοί δημιούργησαν φανταστικά πλάσματα που εμπνέουν το σεβασμό ή το φόβο, ενίοτε και τα δυο, και αντιμετωπίζονταν ως θεότητες παντοδύναμες, ή ως ακίνδυνα ταραχοποιά στοιχεία. Με την έλευση του χριστιανισμού και τον αφορισμό του παγανισμού, οι μύχιοι φόβοι των ανθρώπων μετατρέπονται σε βιβλικά δαιμόνια, περνούν στην παράδοση της κάθε χώρας, εμπλέκονται με την θρησκευτική ιστορία ή υποσκελίζονται από άλλους δαίμονες που φέρουν το στίγμα της αμαρτίας. Παύει ας πούμε η εμφάνιση ενός Τρολ στις σκανδιναβικές χώρες να προκαλεί τον τρόμο, γιατί πιο διαβολικά πονηρά πνεύματα το έχουν αντικαταστήσει όπως π.χ. ο Εφιάλτης[1], που δεν αρκούνται να προσφέρουν μια στιγμιαία τρομάρα αλλά απειλούν με τα αιώνια καζάνια της κόλασης.

Στην Ελλάδα, οι μυθολογικές Νηρηίδες, οι Νύμφες και οι Σάτυροι μετατράπηκαν σε νεράιδες, στοιχειά και ξωτικά που μέχρι και σήμερα τρομάζουν στην ελληνική επαρχία, χώρια τους τρομερούς καλικατζάρους, τα παγανά που είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τις χριστιανικές γιορτές των Χριστουγέννων και των Θεοφανίων. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε τα φαντάσματα των αφορισμένων και των αμαρτωλών που στοιχειώνουν τα έρημα σπίτια και τους έρημους δρόμους και παίρνουν την λαλιά και το λογικό όσων τα συναντήσουν πάρωρα, συνειδητοποιούμε πόσο ευρύ είναι το φάσμα των τρομακτικών πλασμάτων στην ελληνική παράδοση.

Τα μαγικά αυτά πλάσματα ανέκαθεν προκαλούσαν δέος και τρόμο, και ήταν το καλύτερο φόβητρο για τα μικρά παιδιά, λειτουργική απειλή για κάθε περίσταση. Στο βιβλίο Τα στενά παπούτσια της Ζωρζ Σαρρή, η κυρά-Λένη από την Βαγία απειλεί τα παιδιά με κάθε λογής φαντάσματα, αερικά, και ξωθιές: «Η μάνα σαν ήθελε να μας φοβερίσει, φώναζε: ‘Σκάστε, μπαριασμένα, κι έρχεται ο Αγριοκαλούδης…’, κι εμείς σωπαίναμε, κακαρώναμε…»[2]. Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα τα παιδιά μαθαίνουν ότι ακόμα κι αν μπορούν να ξεφύγουν από τους γονείς και την παντόφλα τους, είναι αδύνατο να αποφύγουν τα υπερφυσικά-δαιμονικά πλάσματα που τα κατατρέχουν μετά από κάθε σκανταλιά. Ιδιαίτερα τα παιδιά στα χωριά με τα κάθε λογής ερεθίσματα που λαμβάνουν από το περιβάλλον τους δημιουργούν ιστορίες τρόμου που διαδίδονται από στόμα σε στόμα δίνοντας υλική υπόσταση στη φημολογία για την ύπαρξη πνευμάτων, αερικών και τεράτων.

Με την ραγδαία εξάπλωση της τηλεόρασης σε όλα τα νοικοκυριά και την  διάδοση των επιστημονικών ανακαλύψεων, ο ορθολογισμός κατέστρεψε με κυνικότητα τον μαγικό κόσμο του άυλου και του υπερφυσικού. Η απειλή: «φάε το φαΐ σου αλλιώς θα έρθει ο γέρος/μπαμπούλας/δράκος/ξωτικό έπαψε να λειτουργεί. Ταυτόχρονα τα παιδιά περιορίστηκαν σε στενόχωρα διαμερίσματα, η οικογένεια έχασε την συνοχή της και η φαντασία άρχισε να περιορίζεται. Τώρα πια τα παιδιά δεν μαζεύονται το βράδυ γύρω απ’ τη γιαγιά για να ακούσουν μύθους, θρύλους και παραμύθια. Ακόμη η ανάγνωση χάνει έδαφος, καθώς η τηλεόραση κερδίζει όλο τον ελεύθερο χρόνο ενός παιδιού. Πέρα από τις γνωστές συνέπειες από την πολύωρη προσήλωση στο «μαγικό κουτί», το μόνο μαγικό που μας έχει απομείνει, υπάρχει κάτι ακόμα που συχνά ο κόσμος δεν λαμβάνει υπόψη.

Τα παιδιά έχασαν την ικανότητα τους να πλάθουν φανταστικές εικόνες, αυτό που σε άλλους καιρούς ήταν αναγκαιότητα τώρα δεν μπορεί να επιτευχθεί γιατί η τηλεόραση προσφέρει έτοιμες παραστάσεις και κανείς δεν κουράζει το μυαλό του για να δημιουργήσει το φοβερό, κατάδικο του τέρας όταν μπορεί ελεύθερα να διαλέξει ένα από τα άφθονα που προσφέρονται. Αντιμετωπίζουμε λοιπόν το εξής φαινόμενο. Ενώ οι απειλές για φανταστικά φόβητρα, από τους γονείς εκλείπουν, λόγω και της συνδρομής της σύγχρονης παιδοψυχολογίας που τα καταδικάζει, τα παιδιά δεν φαίνονται να ησυχάζουν. Ένα νέο μέσω, πιο φοβερό από τις διηγήσεις και τα παραμύθια και σαφώς λιγότερο παιδαγωγικό έχει αναλάβει την υποχρέωση να τρομοκρατεί τα παιδιά που δεν παύουν να κυριεύονται από εφιάλτες με τέρατα.

Έρευνες έχουν αποδείξει ότι: «έντονοι φόβοι προκαλούνται από την τηλεόραση πολύ πιο συχνά απ’ ότι αντιλαμβάνονται οι περισσότεροι άνθρωποι […] ένταση και μακράς διαρκείας συναισθηματικές αντιδράσεις , διαταραχή του ύπνου και φόβος συμμετοχής σε απλές δραστηριότητες είναι κοινές απαντήσεις»[3]. Τα παιδιά αδυνατούν να ξεχωρίσουν την πραγματικότητα από την πλασματική εικόνα, έτσι αρκεί να δουν κάτι, είτε σε μορφή τηλεοπτικού προγράμματος είτε σε εφιάλτη για να πιστέψουν ότι είναι αληθινό: «Τα παιδιά μικρής ηλικίας έχουν συνείδηση του θανάτου και της δικής τους ευθραυστότητας. Νιώθουν μικρά και αδύναμα σε έναν μεγάλο κόσμο που γίνεται καμιά φορά μπερδεμένος και τρομακτικός […] τα τέρατα είναι ένα απτό σύμβολο για οτιδήποτε μοιάζει περίπλοκο και  μπορεί να τα βλάψει»[4].

Τα παιδιά δεν μπορούν να εκλογικεύσουν τις συχνά φρικιαστικές εικόνες που παρακολουθούν στην τηλεόραση, δεν μπορούν να αντιδράσουν σ’ αυτές ούτε να τις εντάξουν στην καθημερινότητα τους ώστε να τις οικειοποιηθούν και να πάψουν να τρομοκρατούνται με την ιδέα τους. Μια εικόνα αναίτιου –για ένα παιδί- φονικού, ή ενός καταστροφικού μεταλλαγμένου τέρατος δεν είναι κάτι που μπορούν να καταλάβουν. Είναι απλά μια άσχημη εικόνα που αποτυπώνεται στο υποσυνείδητο τους και αναπαράγεται κάτω από τα κλειστά τους βλέφαρα όταν κοιμούνται. Δεν είναι εύκολο να προστατεύσουμε τα παιδιά από αυτές τις εικόνες γιατί βρίσκονται πλέον παντού. Μια έξυπνη όμως ιδέα των δημιουργών της Pixar το 2001 έφτιαξε μια τρυφερή ταινία  κινουμένων σχεδίων ικανή να διαλύσει τα σκοτάδια και τους φόβους των παιδιών για τα τέρατα που καραδοκούν στο σκοτεινό τους υπνοδωμάτιο.

Η «Μπαμπούλας Α.Ε.» ήρθε για να αντιστρέψει τον κανόνα, δεν είναι πλέον τα παιδιά που φοβούνται τα τέρατα, αλλά τα τέρατα που τρομοκρατούνται και μόνο στην σκέψη ενός μικρού παιδιού. Στη μαγική Μπαμπουλόπολη, ο μόνος τρόπος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας είναι από τις στριγκλιές των μικρών παιδιών γι αυτό ένας στόλος από γλυκύτατα κατά τα άλλα τερατάκια αναλαμβάνουν να φοβίζουν τα παιδιά περνώντας μέσα από την ντουλάπα του δωματίου τους. Μέχρι που η γλυκύτατη Μπου μπαίνει τυχαία στην πόλη και αρχίζει η περιπέτεια. Ο γιγάντιος αρχιφοβηστής Σάλι με τον βοηθό του Μάικ Βαζόφσκι αναλαμβάνουν να γλιτώσουν την πόλη από το «τοξικό» παιδί και παράλληλα να προστατέψουν τη Μπου από τον πραγματικά τρομακτικό Ράνταλ.

Ανάμεσα στους πρωταγωνιστές αναπτύσσεται μια τρυφερή φιλία, και το τέλος επιφυλάσσει μια ευχάριστη έκπληξη για τους μικρούς θεατές. Μια όμορφη ιστορία με καταπληκτικά σχέδια, εκατοντάδες διαφορετικά τέρατα να παρελαύνουν από την οθόνη σαν ζωντανά χάρη στη σύγχρονη τεχνολογία του animation. Για μια φορά, τα τέρατα της οθόνης δεν προκαλούν τρόμο αλλά άφθονο γέλιο και ανακούφιση και δίνεται στα παιδιά μια όμορφη εξήγηση για τους εφιάλτες που τα ταλαιπωρούν.

Ο σκηνοθέτης της ταινίας Pete Docter σε συνέντευξη του λέει: «Ως παιδί, ήμουνα σίγουρος για δύο πράγματα ότι τα παιγνίδια μου ξυπνούσαν μόλις πήγαινα για ύπνο, και ότι υπήρχε πάντα ένα τέρας στη ντουλάπα μου.  Αν άφηνα την πόρτα της ντουλάπας μου ανοικτή, όταν θα πήγαινα για ύπνο, τότε αυτό θα ήταν σίγουρα ένα τραγικό λάθος»[5]. Το ίδιο συναίσθημα εκφράζουν πολλοί ενήλικοι όταν θυμούνται την παιδική τους ηλικία. Όταν το παιδί παύει να νιώθει ασφάλεια μέσα στο ίδιο του το δωμάτιο πολλές διαταραχές μπορούν να εκδηλωθούν, όπως ανυπακοή, αφηρημάδα, μαθησιακές δυσκολίες.

Τα μικρά παιδιά πρέπει να νιώθουν προστατευμένα, αν και δεν μπορούμε να ελέγξουμε τις εικόνες του μυαλού τους, σίγουρα μπορούμε να μειώσουμε την επιρροή που ασκεί η τηλεόραση. Είναι προτιμότερο ο γονιός να διαβάσει ένα παραμύθι στο παιδί προσχολικής-σχολικής ηλικίας, είναι καλύτερο να παρακολουθήσει η οικογένεια μια προσεκτικά διαλεγμένη ταινία κινουμένων σχεδίων παρά να αφήνει την τηλεόραση να παιδαγωγεί το παιδί. Η «Μπαμπούλας Α.Ε.» είναι μια όμορφη ταινία για μικρά και μεγάλα παιδιά και για όσους θέλουν να ξυπνήσουν μνήμες της παιδικής ηλικίας.

Δημοσιεύτηκε στο Lapsus Linguae τον Ιανουάριο του 2005

[1] Πέγιου, Κ. (2004), «Μαγικά Πλάσματα», Εκδ. Αρχέτυπο (συλλογική έκδοση)

[2] Εκδ. Πατάκη

[3] Joanne Cantor, Professor, Department of Communication Arts, University of Wisconsin, «Children’s fright responses to television and Films», http://www.kidsfirst.org/kidsfirst/html/info/fright.htm

[4] Aletha Solter, Ph. D., «Child afraid of night-time “monsters”», http://www.awareparenting.com/answer2.htm